Sự chuẩn bị của nhóm Châu Á - Thái Bình Dương để đến INC5-2

Cho đến nay, đa số các quốc gia (Sing-ga-po, Hàn Quốc, Nhật Bản, In-đô-nê-xia, Băng-la-đét...) cho rằng dự thảo văn kiện hiện tại là một nền tảng đàm phán hợp lý, đã loại bỏ nhiều lựa chọn, dấu ngoặc để đơn giản hóa văn bản. Tuy nhiên, nội dung vẫn cần tiếp tục chỉnh lý nhằm đảm bảo tính rõ ràng, khả thi và đồng thuận. 

Một số nước như I-rắc, I-ran, Cô-oét, Ấn Độ đề nghị khôi phục phần phạm vi và nguyên tắc – vốn là cấu phần cốt lõi của một công cụ pháp lý. Các nước trong nhóm cũng có những quan điểm trái chiều về các nội dung như sức khỏe, tài chính, tuân thủ, như I-ran, Ả rập Xê út,  Cô-oét, I-rắc, Ma-lay-xia phản đối việc đưa các phụ lục hoặc danh mục từng bị loại bỏ, hoặc thêm mới các điều khoản chưa thống nhất như sức khỏe, nhân quyền trở lại bản dự thảo tổng hợp. Ca-dắc-xtan và Pa-lau cho rằng một số điều khoản bị cho là thiếu liên kết và có thể hợp nhất để tránh trùng lặp và tạo gánh nặng thực thi. 

- Về nguyên tắc và định hướng xử lý văn kiên cũng có những ý kiến khác nhau như I-ran, Ma-lay-xia, Ấn Độ ủng hộ nguyên tắc đồng thuận và bao trùm với việc văn kiện cần đạt đồng thuận thông qua đàm phán không bỏ phiếu trừ các vấn đề thủ tục. Trung Quốc, In-đô-nê-xia và Băng-la-đét theo nguyên tắc tiếp cận đảm bảo cân bằng giữa nghĩa vụ và hỗ trợ, giữa thượng nguồn - hạ nguồn, giữa bảo vệ môi trường và phát triển. Một số nước đang phát triển và quốc đảo đề nghị tiếp cận phù hợp quốc gia từ dưới lên, văn kiện cần linh hoạt, tôn trọng hoàn cảnh và năng lực quốc gia. 

- Về một số nội dung ưu tiên trong văn kiện như Nhật Bản đề xuất bổ sung mục tiêu “chấm dứt ô nhiễm nhựa” để phù hợp với Nghị quyết UNEA 5/14. In-đô-nê-xia, Băng-la-đet, I-ran đề xuất thiết lập cơ chế tài chính mới, có thể vận hành tạm thời trong giai đoạn đầu, kết hợp với chuyển giao công nghệ và nâng cao năng lực. In-đô-nê-xia và Pa-lau đề xuất định định nghĩa rõ “vòng đời nhựa” và tăng tính liên kết giữa các điều khoản.

Một số điều khoản chính trong văn kiện mà nhóm APG tập trung thảo luận là Điều 3, 5, 6, 8 và 11 để mong đạt được sự đồng thuận. 

Điều 3 về sản phẩm nhựa là một trong những điều khoản trọng tâm và có tính chất phức tạp nhất trong dự thảo văn kiện của Thỏa thuận. Điều khoản này được thiết kế để điều chỉnh các biện pháp liên quan đến sản phẩm nhựa trong toàn bộ vòng đời, nhằm góp phần thực hiện mục tiêu tổng thể là chấm dứt ô nhiễm nhựa, phù hợp với tinh thần Nghị quyết UNEA 5/14. Trong khuôn khổ các phiên họp nhóm thảo luận chuyên đề, các quốc gia thành viên đã trao đổi nhằm tìm kiếm các đề xuất trung gian và vùng đồng thuận có thể được phát triển trong vòng đàm phán tới đây. Bên cạnh đó, vẫn còn những điểm cần làm rõ như sẽ áp dụng cho loại sản phẩm nhựa nào, và ở giai đoạn nào của vòng đời (sản xuất – tiêu dùng – xử lý). Một số quốc gia đề xuất tập trung vào các sản phẩm có nguy cơ cao như nhựa khó tái chế, gây rò rỉ ra môi trường hoặc chứa hóa chất độc hại. Cuộc thảo luận về Điều 3 cho thấy mặc dù còn tồn tại nhiều quan điểm khác biệt, nhưng cũng đã xác định được những chủ đề then chốt để làm rõ trong các vòng đàm phán tới, đặc biệt là về phạm vi, cơ chế thực thi và vai trò của hành động toàn cầu

Điều 5 về thiết kế sản phẩm nhựa, nhiều quốc gia thành viên nhất trí rằng văn bản của Chủ tịch là một cơ sở hợp lý để khởi động đàm phán, nhưng cần tiếp tục làm rõ về phạm vi, cơ chế thực thi, cũng như vai trò của các cơ quan kỹ thuật, các kế hoạch quốc gia và mốc thời gian. Các ý kiến đồng thuận cao với cách tiếp cận “từng bước” (stepwise), cho phép các nước triển khai linh hoạt tùy theo điều kiện thực tế. Cũng có nhiều đề xuất nhấn mạnh việc chia sẻ bài học kinh nghiệm, nghiên cứu chung và cách tiếp cận từ dưới lên (bottom-up). Trong khi Hàn Quốc, Trung Quốc, In-đô-nê-xia, Thái Lan và Pa-lau ủng hộ kết hợp giữa định hướng chung và khả năng phát triển thêm hướng dẫn kỹ thuật cụ thể trong tương lai, các nước I-ran và Ả-rập-xê-út nhấn mạnh cách tiếp cận “từ dưới lên” và quốc gia là chủ thể chính xây dựng tiêu chuẩn và hướng dẫn thiết kế sản phẩm theo thực tiễn địa phương. Nhiều nước đề nghị tăng cường các hoạt động xây dựng năng lực, chuyển giao công nghệ trong lĩnh vực thiết kế sản phẩm để bảo đảm khả năng thực hiện của các nước đang phát triển. Điều 5 được đánh giá là một điều khoản có tiềm năng trở thành vùng hạ cánh khả thi, với mức độ đồng thuận cao về khung tiếp cận và định hướng thực thi. Tuy nhiên, vẫn cần tiếp tục hoàn thiện về nội dung, hướng dẫn kỹ thuật, khả năng hỗ trợ quốc gia, và đảm bảo sự phù hợp với điều kiện đa dạng của các nước.

Điều 6 về cung ứng và sản xuất bền vững cũng là một trong những điều khoản gây tranh cãi trong văn kiện thỏa thuận, với các ý kiến phân hóa sâu sắc và chưa đạt được đồng thuận. Nhiều quốc gia như Ấn Độ, Ả Rập Xê Út, I-ran, Trung Quốc, I-rắc cùng một số nước đang phát triển khác phản đối mạnh mẽ việc duy trì Điều 6 trong văn kiện chính thức là điều khoản phức tạp, thể hiện rõ khác biệt về cách tiếp cận, năng lực thực hiện và mức độ sẵn sàng cam kết giữa các quốc gia. Tuy nhiên, thảo luận cho thấy vẫn có không gian cho đối thoại và dung hòa, đặc biệt nếu tập trung vào các yếu tố: linh hoạt quốc gia, tránh áp đặt cam kết toàn cầu về sản xuất, gắn với hỗ trợ kỹ thuật – tài chính, khuyến khích hợp tác thay vì kiểm soát.

Các nước trong nhóm APG đều nhất trí rằng điều 8 về quản lý chất thải là một trụ cột thiết yếu trong công cụ toàn cầu về ô nhiễm nhựa, có vai trò trung tâm trong việc ngăn ngừa, giảm thiểu và kiểm soát ô nhiễm nhựa một cách hiệu quả. Văn bản hiện tại của Chủ tịch được đa số đánh giá là một nền tảng hợp lý để tiếp tục thảo luận, tuy nhiên cần bổ sung rõ ràng hơn về phạm vi áp dụng, tính đến năng lực quốc gia và bảo đảm tính liên kết với các điều khoản liên quan. Điều 8 được xem là một trong những điều khoản có mức độ đồng thuận cao nhất trong văn kiện, và là yếu tố then chốt trong thực hiện các mục tiêu giảm ô nhiễm nhựa. Để hoàn thiện điều khoản này, các đề xuất chính bao gồm: làm rõ nghĩa vụ thực hiện và thiết kế cơ chế hỗ trợ phù hợp (MOI, thể chế, tài chính); Tăng cường tính linh hoạt theo năng lực quốc gia; Củng cố liên kết với các điều khoản khác trong văn kiện; Rà soát tính tương thích và bổ trợ với Công ước Basel; Đảm bảo nội dung hỗ trợ thúc đẩy hành vi tiêu dùng bền vững, tái chế hiệu quả và không gây cản trở thương mại.

Các quốc gia thành viên trong APG đều đồng thuận rằng Điều 11 là điều khoản có tính chất quyết định đối với khả năng thực thi hiệu quả thỏa thuận toàn cầu, đặc biệt đối với các nước đang phát triển. Văn bản của Chủ tịch được xem là điểm khởi đầu hợp lý nhưng vẫn cần làm rõ thêm về cấu trúc, phạm vi và cách thức vận hành của cơ chế tài chính. Điều 11 là trụ cột để bảo đảm công bằng, khả thi và hiệu quả trong thực hiện thỏa thuận toàn cầu. Các nội dung tiếp tục cần thảo luận là: cấu trúc điều khoản, xác định thuật ngữ pháp lý, cơ chế phối hợp giữa các nguồn tài chính, và huy động đa dạng các bên tham gia đóng góp, nhưng không ràng buộc khu vực tư nhân bằng nghĩa vụ pháp lý.

Ô nhiễm nhựa đang được coi là thách thức môi trường rất nghiêm trọng. Vì vậy Việt Nam và các nước thành viên khác đều ủng hộ việc xây dựng một thỏa thuận toàn cầu có tính ràng buộc về pháp lý để giải quyết vấn đề này. Đây sẽ là khung pháp lý để các quốc gia thành viên xây dựng hành động giảm ô nhiễm nhựa và cùng nỗ lực giải quyết các thách thức về môi trường. Tuy nhiên, cần bảo đảm sự cân bằng giữa các biện pháp do quốc gia xác định và hướng dẫn mang tính toàn cầu, đồng thời xây dựng các quy định có thể linh hoạt điều chỉnh theo điều kiện từng nước mà vẫn đảm bảo hiệu quả môi trường và không chồng chéo với các công cụ pháp lý hiện có.